Alfons Postma

Verslag van de tweedaagse expeditie van Alfons en Janine Postma gehouden in oktober 2016 door de verboden zone in het gebied rond de kernramp bij de plaatsen Tjernobyl en Pripyat.

Indrukken, indrukken en nog eens indrukken. Wellicht een beetje naïef misschien maar aangezien we al vanaf het voorjaar onszelf aan het verdiepen zijn in deze kernramp die op 26 april 1986 dit gebied voor de eeuwigheid veranderde dachten we, mede door de enorme berg informatie die online hierover te vinden is, al aardig een beeld gevormd te hebben van de omgeving aldaar. Dat blijkt trouwens ter plekke toch totaal anders te zijn en overweldiger als in eerste instantie gedacht, vooral Pripyat.

Mocht u zich trouwens afvragen wat deze rare cyrillische tekens hierboven betekenen, nou eigenlijk helemaal niets. Als je het nucleaire waarschuwingssymbool voor een gewone "o" aanziet haal je met en beetje fantasie onze achternaam eruit en dat is alles.

DITYATKI

Op het moment dat we bij checkpoint Dityatki aan alle Oekraïense voorwaarden hadden voldaan, papieren en paspoorten laten checken en uiteindelijk de 30 Km zone konden betreden begon het avontuur waar we al zolang naar uitgezien hadden. Zie het maar als een schoolreisje maar dan voor volwassenen met een zwak voor geschiedenis en desolaatheid.

Segei, onze gids en perfect Engelssprekende lokale regeringsmedewerker loodste ons in twee dagen door de verschillende zones die dit gebied kent en liet ons tevens het stralingsniveau van de diverse locaties zien op zijn geigerteller. Deze wees bij aanvang van de reis nog ongeveer 0,3 µSv/h. (Micro Sievert / Uur) aan. Een volledig te verwaarlozen hoeveelheid als je beseft dat je bij de eerste de beste röntgenfoto al een veelvoud hiervan door je lijf gestuurd krijgt. Straling wordt pas echt een probleem als je maar lang genoeg hieraan wordt blootgesteld of het niveau ervan zodanig hoog is dat dit direct gevaar opleverd.

Het controlegedoe bij Dityatki om de 30 Km zone in te mogen wordt door de aanwezige functionarissen aldaar erg serieus genomen. We zijn, ten tijde van de koude oorlog, nooit in het oostelijke gedeelte van Berlijn geweest maar het heeft wellicht allemaal wel iets weg van checkpoint Charlie. Iedereen de bus uit, paspoort voor de borst houden zodat de officier zowel je gezicht als het nummer van je paspoort kan controleren. Vooraf zijn al jouw gegevens aan de organisatie verstrekt om het visum voor deze trip in orde te maken en toch lijkt het wel of de persoon die voor je staat probeert die ene typefout uit de lijst te ontdekken. Dat hij je met een streng gezicht aankijkt werkt ook niet echt mee. Na een seconde of twintig komt het verlossende "Da", en mag je de bus weer instappen. Tijd voor de volgende uit de rij. Gelukkig kreeg niemand een "Njet" te horen en konden we verder.

We waren vooraf gewaarschuwd over het enorme gezeur wat je krijgt als je het in je hoofd haalt om bij deze controlepost te gaan fotograferen en nadat we eenmaal ingestapt waren zei Janine plots "Kijk, hoe vindt je deze?", de bewuste controle van de rij op de foto. Lang leve de selfie-stand op je telefoon.  Waar ik keurig netjes deed wat van mij werd verwacht probeerde Janine toch een stukje burgerlijke ongehoorzaamheid uit wat wonderwel goed uitpakte.

Op dezelfde locatie moet je bij terugkomst ook allemaal nog door een scanner heen om de dosis ontvangen straling te meten. Bij een "rood" lampje moet je niet meteen in paniek raken, het reinigen van je laarzen is meestal al voldonde om weer veilig naar buiten te mogen.

Voordat we verder gaan is het wellicht handig om even het gebied te schetsen waar we, overdag althans, twee dagen zullen verblijven. Google Maps geeft het gebied boven de steden Pripyat en Tjernobyl ook volledig groen aan als "Exclusion Zone", hierdoor lijkt het gebied wel erg groot. De beide steden en omliggende gebieden die we uiteindelijk gaan bezoeken staan wonderwel gewoon zonder groene grens op de kaart weergegeven alsof je er ongestoord een fietstochtje naartoe zou kunnen maken. Geen flauw idee waarom dit is gedaan.

Geloof ons maar, Tjernobyl en Pripyat kom je niet zonder verplichte papieren in. De verwarring over de omvang van het radioactieve gebied ontstaat wellicht omdat het bovenste gedeelte wat Google laat zien als "Polesi State Radioecological Reserve" het radioactieve gebied in Belarus (Wit Rusland) is en wij het geëvacueerde gebied aan de zuidzijde gaan betreden. De grenspost waar we nu staan bevindt zich aan de onderzijde van de kaart en dat is op dit moment Oekraïens grondgebied. Ten tijde van de ramp behoorde dit alles allemaal aan de Sovjet Unie maar heden ten dage wordt dit stralingsgebied verdeeld over twee landen.

Het 30 Km en 10 Km gebied waar we doorheen gaan trekken ligt in de afbeelding hierboven en heeft deze vreemde vorm gekregen omdat de wind tijdens de kernramp simplelweg deze kant op waaide en alle radioactiviteit met zich meenam het gebied in. De vorm had dus net zo goed totaal anders kunnen zijn, geen flauw idee wat beter was geweest. Tja', geen kernramp natuurlijk maar dan had je dit verslag ook uiteindelijk niet gelezen.

ZALESJE

De eerste fotografie stop is in het kleine boerendorpje Zalesje, iets meer dan een half uurtje rijden vanaf de controlepost. Hier staan nog een aantal huizen overeind en tevens is het lokale cultuurpaleis nog te bezoeken. Dit is de verzamelruimte waar een podium, bioscoop en andere vormen van vermaak waren destijds. Van staatswege werden deze aangeboden aan het volk en het exemplaar van dit dorpje was wel erg groot vergeleken bij het aantal huizen wat er nog staat. Wat wellicht zou kunnen is dat alle houten huisjes in dit gebied al weggebuldozerd zijn of platgebrand in de haast om het gebied zo snel mogelijk egaal te krijgen.

Mocht je nu bij jezelf afvragen of echt alles zo achtergelaten is in al deze jaren, helaas, plunderingen en vernielzucht zijn er ook in dit gebied waar te nemen, straling of niet. Als ik een vloer kan gebruiken voor mijn eigen huis, ga ik hem wel even halen moet men gedacht hebben. Hoe ze hiermee door de checkpoints komen laat zich vervolgens simpelweg raden.......

Dat geldt natuurlijk ook voor nog prima bruikbare LADA-onderdelen.....

Hieronder één van de paar boerenhuisjes die nog vrijwel ongeschonden de tijd heeft doorstaan.

DUGA

Iedereen heeft wel een item in deze fotoreis wat erg hoog op de verlanglijst staat. Voor mij persoonlijk is dat het voormalige lange afstand radar systeem, beter bekend als Duga. Besef dat deze locaties in de koude oorlog supergeheim waren en alleen bezocht werden door de personeelsleden veilig opgesloten in zogenaamde "gesloten steden". Kortom, iedereen die werkzaam was in etherspionage destijds was uitgekozen op loyaliteit aan de staat en werd hier als fulltime analist aan het werk gezet.

Wat is er zo bijzonder aan deze enorme antennes? Allereerst bestonden er destijds meerdere exemplaren maar deze zijn reeds van de aardbodem verdwenen. Elk systeem had een zender, zo'n vijftig kilometer verderop, en uiteraard een ontvanger waar de analyse plaatsvond en mogelijke raketaanvallen vanuit Europa op de Sovjet Unie gedetecteerd werden. Uiteindelijk was het aan Moskou wat er als tegenaanval werd ingezet.  Gelukkig is het nooit zover gekomen.

Alleen al het feit dat men hier rondloopt rond een enorme stalen constructie van 160 Meter hoog en 500 Meter lang verstopt in een dicht bos, op de kaart destijds omschreven als kindervakantiepark, is onwerkelijk. Het opvallende is wanneer je de hoofdweg verlaat en een paar kilometer een bospad op duikt, je totaal geen idee hebt wanneer je er bent. Het dichte bos is destijds aangepland om de antenne aan je ogen te onttrekken en dat werkt nog steeds. Op pakweg twee honderd meter van het hek en de toegangspoort doemt het gevaarte ineens op en valt je op hoe imposant deze Meccano doos werkelijk is en hoeveel elektronica er nodig was om het aan de praat te houden.

Aangekomen bij het hek besef je de haast waarin het complex gebouwd is. Het wachtgebouw, nog steeds bevolkt door een stugge militair om de boel te bewaken, is slordig gemetseld en nauwelijks afgevoegd.  Het busje stopt buiten het terrein en we gaan te voet verder richting antenne en hoofdgebouw. Steeds dichter bij deze roestige radar doemen nieuwe waarschuwingsborden op met dreigende cyrillische teksten maar onze gids loopt stug door. Nieuwsgierig als ik ben wil ik toch weten wat er op stond en Sergei kijkt me aan, lacht, en zegt "all trespassers will be shot" ;-) Uiteindelijk bleek het bord aan te geven dat je niet verder mocht lopen wegens dreigend gevaar, dit waarschijnlijk meer vanuit de antenne want je wilt geen roestig stuk metaal op je hoofd krijgen.

Het hoofdgebouw bestaat uit verschillende gedeelten. Vooraf hadden we op Youtube al een virtuele rondleiding gehad en het was ons bekend dat erg veel elektronica uit dit gebouw verdwenen is. De rest kom je hier en daar tegen in de bosjes rond de ingang. Wat we niet wisten en erg tot de verbeelding sprak was het, vermoedelijke, opleidingsgedeelte op de eerste etage. Tja, als je op een geheime locatie werkt ga je niet eventjes naar Kiev om daar op de hogere technische school de studierichting spionage te volgen dus moest de opleiding ook hier gebeuren. De laatste kamer op de gang was dan vermoedelijk ook een testcentrum. Meerdere lessenaars en verlichte borden aan de gevels. Aangezien de ramen heden ten dage deze borden aan de achterzijde van licht voorzien lijkt het wel alsof alles nog werkt, heel erg bizar

Nogmaals, er komt nog veel meer moois op ons pad maar persoonlijk kon mijn fotoreis na het bezoek aan deze OTH (Over The Horizon) -radar niet meer stuk. Zeker als je beseft wat het bereik was, aangegeven op een globe van papier-maché aldaar. Onderaan in het midden zie je de Franse kustlijn en de eilanden Engeland en Ierland liggen. Ons land is "getroffen" door een stukje plafondplaat en van de aardbodem verdwenen

TJERNOBYL

Nadat we weer ingestapt zijn koerst het busje richting Tjernobyl, de plaats die onbedoeld wereldberoemd is geworden door een fatale reactortest. Wellicht had je het niet verwacht maar ofschoon Tjernobyl ook in de geëvacueerde zone ligt is het hier zeker niet verlaten. Straten zijn keurig aangeveegd en militairen rijden af en aan, zelfs op de fiets. Oké je kunt wel zien dat er meer woningen zijn als bewoners en hier en daar complete flats leegstaan maar verderop hangt gewoon ongestoord de was te wapperen. Ik denk dat dit wel het meeste verbaasde zo rustig en vredig doet deze plaats aan.

Uit vooronderzoek weet je dat uiteindelijk niet in Tjernobyl maar de mooiste foto's dadelijk gemaakt worden in de verlaten stad Pripyat, een moderne nieuwbouwstad waar ruim vijftigduizend bewoners binnen anderhalve dag weggevoerd zijn met de boodschap dat ze over een paar weken als alles opgeruimd was weer terug zouden keren. De waarheid bleek anders te zijn. Uiteraard komen we hier ook nog langs op de tweede dag van deze fotoreis maar vandaag rijden we, zoals gezegd, door Tjernobyl en langs de verlaten kindercrèche.

Dit is de eerste keer dat de geigerteller een duidelijk meetbare verhoogde radioactiviteit liet zien en horen bij de, keurig in hun herfstjas getooide, bomen. De eerste keer een serieuze "piep" op onze reis bij ruim 12 µSv/h. doet je beseffen dat je al het aanwezige niet kunt zien, ruiken, voelen en horen. Feitelijk hebben we nu 0,012 maal de dosis van een flinke röntgenfoto gemeten dus we gaan ongestoord door richting de ingang van de crèche om te doen waar we voor gekomen zijn.

Binnengekomen was het een feest van herkenning, je hebt uiteraard al veel foto's op het internet gezien en YouTube documentaires doorgenomen dus weet al wat je gaat bezoeken maar weet nooit wanneer er precies wat voor je lens tevoorschijn komt. Deze crèche was een klein gebouwtje met ongeveer acht lokaaltjes. De buitenste hiervan waren slaapvertrekken met enkele bedjes aan de ene zijde en stapelbedjes voor de andere kinderen. Voor de rest nog een bibliotheekkast een speelhoek en alles wat je in ons eigen land ook in een kinderbewaarplaats tegen kunt komen.

KERNREACTOR

Uiteraard staat een bezoek aan de reactoren op de lijst. Uiteraard alleen de buitenkant van het complex en ofschoon je nu op pakweg 200 meter van de nieuwe sarcofaag staat die, volgens planning, eind 2016 over reactor #4 wordt geschoven is het nu niet meer dan een “gewone” bouwplaats ver weg van huis.

Ons fotografenhart gaat dan toch meer kloppen als ik verderop de reactoren #5 en #6 zie die nooit afgebouwd zijn. Alleen al de omvang van het gebouw met de bouwkranen er nog naast, aangetast door de roest, is precies zoals ik het graag voor mijn lens zie. Helaas stond bezoek aan dit reactorgebouw niet op het programma. De onafgebouwde koeltorens zijn daarentegen wel te fotograferen ook van binnenuit. We liepen hiervoor langs het nieuwe spoor richting de bosschages. Wellicht vraagt u zich af “nieuw spoor”?

Jawel, de onderdelen voor de sarcofaag moeten natuurlijk ook aangeleverd worden en daarom is het spoorlijntje nog prima ouderhouden en in gebruik. Marcherend als volleerde militairen liepen we van biels naar biels omdat dat nou eenmaal lekkerder loopt als door het grind en niemand houdt je verder in de gaten. Nou, wellicht die ene mijnheer achter het hek bij de koeltoren van reactor #6. Hij loopt als een echte dierentuinleeuw een beetje heen en weer maar dat is het dan ook wel.

Thuis vraag je jezelf af, wat is die man eigenlijk aan het bewaken? Een koeltoren die niet meer afgebouwd of afgebroken wordt, het complex van de reactoren #5 en #6 op indringers? Is het er gammel en gevaarlijk en moet hij er daarom lopen? Is het stralingsniveau te hoog voor ons arme toeristen en moet hij ons daarom wegsturen?

Nogmaals, ik zou het hem zo graag gevraagd hebben maar we mogen geen foto’s van hem maken, geen contact met hem hebben en ik heb ook nooit Oekraïense les gehad dus het zal wel altijd een mysterie blijven waarom hij hier loopt.

PRIPYAT

Hier doe je het voor, als je als fotografen geïnteresseerd bent in geschiedenis, verval en desolaatheid dan wil je dit vastleggen.

In de nieuwbouwstad Pripyat woonden bijna 50.000 mensen ten tijde van de kernramp en deze zijn allemaal op 27 april 1986, één dag na de explosie, weggevoerd naar Kiev-Oblast als tijdelijke maatregel met alleen het hoognodige in een koffertje. De geschiedenis leert ons pijnlijk wat tijdelijk inhoudt.

Vlak voor Pripyat, je bent al een geruime tijd in de 10Km zone, is er wederom een soort van controlepunt echter de militairen hier lopen al naar de slagboom toe als ons busje aan komt rijden. Het lijkt erop dat de slagboom ooit gebouwd is om elektrisch bediend te worden maar dat werkt hier niet. Om het de bediener wat gemakkelijker te maken hebben ze wat extra ballast aan het gewicht gelast met als gevolg dat de man hem niet verder optilt als 45° omdat hij anders vrijwel automatisch kaarsrecht omhoog staat en je met z’n tweeën hem weer terug omlaag moet zien te krijgen. De chauffeur van ons busje kende dit trucje waarschijnlijk al en reed zo veel mogelijk naar links zodat de slagboon net boven het dak uitkwam en we gewoon door konden tuffen.

Als je om je heen kijkt op het centrale plein van Pripyat en je hebt vooraf al het benodigde onderzocht dan herken je een aantal zaken ofschoon ze niet allemaal in het programma zitten. Helemaal rechts van dit plein staat het imposante hotel Polissa waar de hoogwaardigheidsbekleders en (kern)geleerden werden opgevangen. Vergeet niet dat kernenergie de droom en toekomst was in die jaren en het in dit gebied een bedrijvigheid van jewelste was.

Ofschoon je er nu alleen maar langsloopt kun je al aan het gebouw zien dat het niet zo maar een hotelletje is waar we het over hebben. Het gebouw straalt nog steeds een soort van jaren ’70 Sovjet-luxe uit.

Evengoed met de begroeiing overal kun je zien hoe groot dit plein nog steeds is. De toegangsweg hier naartoe was ooit een brede gescheiden weg met een groenstrook in het midden en daar is niet zoveel meer van terug te vinden. De rijstrook om de stad uit te komen wordt nu ook gebruikt als ingang en je voelt de takken schuren tegen de schuifdeur van het busje. De originele rijbaan is na dertig jaar gereduceerd tot een bemost bospaadje

We stoppen bij de bocht met de twee gele telefooncellen. Hier staat mijn hart toch even over. Dit is exact de plaats waar de bewoners op de bus stapten om nooit meer terug te keren en het lijkt wel alsof ik het ergens “voel”. Het is enorm lekker herfstweer en ruim 20° Celsius maar ergens voel ik een koude rilling over mijn rug.

Ofschoon er eigenlijk geen tijd voor is willen Janine en ik toch even een foto van de telefooncellen maken, hier immers kon je voor het laatst nog bellen. In onze gedachten zien we hier een enorme rij mensen staan die aan familie en bekenden willen doorgeven dat ze geëvacueerd gaan worden.

CULTUUR PALEIS

Het eerste gebouw wat we betreden is, hoe kan het eigenlijk ook anders, het cultuurpaleis van Pripyat recht voor je neus op het grote plein. Vertelden we in Zalesje nog dat het exemplaar aldaar best fors was, vergeleken bij dit gebouw is het natuurlijk maar en peutertje.

Voor alle ontspanningszaken kon je als Sovjetburger hier naartoe.

Helaas stonden in de bioscoop nog maar een paar stoelen overeind maar met het natuursteen op de wanden proefde je nog wel de luxe van zo’n pand.

SCHOOL #2

Pripyat kende ook verschillende scholen vanaf peuterniveau tot en met voortgezet onderwijs en in tegenstelling tot Nederland waren dit schoolgebouwen waar je vanaf het prille begin, groep 3 zeg maar, tot in het voortgezet onderwijs kon blijven zitten op één school. Je kon dus in hetzelfde gebouw zowel lees en schrijfboekjes als een volwaardig scheikundelokaal tegenkomen.

Helaas zijn we te lang bij de onderbouw blijven hangen en hebben we het mooie scheikundelokaal gemist. Erg spijtig toen we de foto’s van onze medereizigers zagen maar het is niet anders. Je hebt gewoon niet de tijd om alles te fotograferen in het tijdsbestek wat je gewend bent.

In school #2 liggen tevens helemaal achteraan de beroemde gasmaskers opgeslagen op de grond. Of deze “over” waren bij het uitdelen of later weer ingezameld zijn, niemand die het weet. Wat ik wel met zekerheid kan zeggen is dat, naast de kermis even verderop, dit de meest gefotografeerde plek is in dit gebied. Wederom wordt je weer even met je voeten op de aarde gezet als je dit ziet. Zo ziet de wereld er dus uit als deze plotsklaps wordt verlaten. Stof en oorverdovende stilte. Even slikken en, tja, toch weer door.

AZURE

Nog zo’n publiekstrekker is zwembad “Azure” pal naast de school waar we zojuist vandaan komen. Ergens tijdens het onderzoeken vonden we op het internet een foto van dit zwembad van vóór 26 april 1986 toen het amper zestien jaar oud was en eruit zag zoals je dit zou verwachten. Hoe groot is dan nu de tegenstelling na al die tijd.

KERMIS

Wie kent deze foto's niet? We durven wel te zeggen dat iedereen in zijn of haar leven wel de botsauto's en het reuzenrad van Pripyat heeft gezien en dit meteen associeert met de Tjernobyl ramp.

Inderdaad, de zweefmolen, het reuzenrad en de botsauto's stonden opgesteld voor de jaarlijkse 1 Mei viering, een groot feest in de Sovjet Unie echter met de evacuatie is er nooit meer kermis gekomen in dit gebied.

Het verbaasde hoe goed alles er nog bij staat in verhouding. De constructie van het reuzenrad, flink verroest in de jaren, staat nog degelijk overeind na al die jaren. Het voordeel is denk ik dat het direct op het asfalt staat en niet op houten blokken want anders had het waarschijnlijk al op zijn kant gelegen.

Einde van Deel I

Ga verder naar Tjernobyl - Pripyat II in het menu.